Zobacz więcej
1. „Gliwice – radiostacja”
Radiostacja w Gliwicach zajmuje istotną pozycję w historii Polski XX wieku, jako miejsce, gdzie 31 sierpnia 1939 r. dokonano tzw. prowokacji gliwickiej - ściśle tajnej akcji dywersyjnej niemieckich służb bezpieczeństwa pozorującej napad Polaków na niemiecką placówkę. W obrębie powstałej w 1935 roku radiostacji znajduje ok. 111-metrowa drewniana wieża nadawcza o konstrukcji kratowej, uznawana obecnie za najwyższą na świecie ocalałą budowlą tego typu, oraz najwyższą zachowaną konstrukcję drewnianą sprzed 1939 r. Unikatowa wieża stanowi tym samym ważny dokument myśli inżynieryjnej oraz świadectwo rozwoju radiofonii. Funkcjonuje do dziś i nadal służy celom komunikacyjnym. W budynku radiostacji zachowały się autentyczne urządzenia i aparatura nadawcza z lat 30. XX w., w tym mikrofon burzowy, który posłużył do przekazania komunikatu podczas prowokacji gliwickiej. Obecnie, na terenie Radiostacji Gliwice znajduje się oddział Muzeum w Gliwicach: Muzeum Historii Radia i Sztuki Mediów – Radiostacja Gliwice.
2. „Jawor – kościół ewangelicko-augsburski pw. Ducha Świętego zwany kościołem Pokoju”
Kościół Pokoju w Jaworze, z racji związku z ważnymi wydarzeniami politycznymi i społecznymi, stanowi istotny materialny dokument dziedzictwa historycznego i kulturowego tak Śląska, jak i Europy. Został on zbudowany w wyniku ustaleń pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią. Ustalenia traktatu oznaczały faktyczną likwidację organizacji Kościoła ewangelickiego na terenach śląskich księstw dziedzicznych bezpośrednio zależnych od katolickiego cesarza Habsburga. Ewangelicy zostali pozbawieni dotychczasowej wolności religijnej i utracili niemal wszystkie swoje świątynie. Dopuszczono możliwość budowy jedynie trzech kościołów, ale w nietrwałej konstrukcji szkieletowej: w Głogowie (niezachowany), Jaworze i Świdnicy. Kościół Pokoju w Jaworze, razem z kościołem Pokoju w Świdnicy, są największymi barokowymi budynkami sakralnymi w Europie wzniesionymi w konstrukcji szkieletowej, które ze względu na techniczne skomplikowanie i wielkość, należy uznać za pionierskie i unikatowe. W kościele Pokoju w Jaworze zachowała się bogata dekoracja wnętrza, wartościowa pod względem artystycznym i historycznym jako świadectwo współistnienia sztuki baroku i teologii luterańskiej oraz ilustracja ówczesnej hierarchii społecznej. Zabytek zachował w pełni autentyczność formy, na którą składa się bryła, system konstrukcji oraz użyte materiały. Podkreśleniem wartości kościoła Pokoju w Jaworze jest wpis – wraz z kościołem Pokoju w Świdnicy - na Listę światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO, którego dokonano w 2001 r.
3. „Klępsk – kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny”
Kościół pw. Nawiedzenia Najświętszej Maryi Panny w Klępsku, jedna z najstarszych zachowanych świątyń ewangelickich w tej części Europy, wyróżnia się wybitnymi wartościami historycznymi, artystycznymi i naukowymi. Świątynia, pierwotnie katolicka, następnie przebudowana i zaadaptowana do potrzeb lokalnej społeczności ewangelickiej, stanowi ważne materialne świadectwo wielonarodowej i wielowyznaniowej historii ziem polskich. Zabytek stanowi interesujące połączenie gotyckiego typu drewnianego kościoła wiejskiego charakterystycznego dla architektury późnego średniowiecza oraz wczesnej świątyni protestanckiej z typowymi dla niej rozwiązaniami funkcjonalnymi i programem ideowym. Najcenniejszym walorem artystycznym zabytku jest w pełni zachowana bogata dekoracja malarska i snycerska wnętrza, dzięki której świątynię zalicza się do czołowych realizacji luterańskich doby reformacji w Europie Środkowowschodniej.
4. „Ozimek – żelazny łańcuchowy most wiszący na rzece Mała Panew”
Most wiszący w Ozimku to obecnie najstarszy zachowany żelazny most wiszący o ustroju nośnym konstrukcji łańcuchowej przewieszonej przez żeliwne ażurowe pylony. Wykonany został w latach 1825 - 1827 r. w hucie „Malapane” w Ozimku jako pionierskie, jedno z pierwszych tego typu rozwiązań konstrukcyjnych na świecie i jest istotnym świadectwem dziejów kultury przemysłowej i myśli technicznej pocz. XIX w. Wysoka ranga zabytku wynika z jego wartości historycznej i technicznej, a także roli wzorcotwórczej, most w Ozimku posłużył bowiem jako wzór przy budowie podobnych przepraw mostowych na świecie. Oddany do użytku w 1827 r. przetrwał do naszych czasów w niezmienionej postaci, pełniąc funkcję mostu drogowego, a od lat 70. XX w. – mostu dla pieszych.
5. „Rydzyna – założenie rezydencjonalno-urbanistyczne”
Rezydencja rydzyńska powiązana z otoczeniem urbanistycznym jest cennym i czytelnym do dziś przykładem kompozycji wiążącej przestrzennie kilka sprzężonych osiowo elementów ukształtowanych w XVII i XVIII wieku. Odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi, urbanistyczno-architektonicznymi i naukowymi i należy do najwybitniejszych i najlepiej zachowanych realizacji tego typu w Polsce. W ciągu swej sześćsetletniej historii Rydzyna stała się areną wydarzeń historycznych poprzez związek z osobami znanymi i zasłużonymi dla historii i kultury polskiej.
6. „Świdnica – katedra pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika”
Katedra pw. św. Stanisława Biskupa i Męczennika i św. Wacława Męczennika w Świdnicy, pierwotnie fara miejska, odznacza się wyjątkowymi wartościami historycznymi, artystycznymi i naukowymi. Czternastowieczna świątynia stanowi świadectwo i manifest dobrobytu i ambicji swego fundatora księcia świdnickiego Bolka II Małego oraz mieszkańców miasta, będącego ówcześnie ośrodkiem o największym, obok Wrocławia, gospodarczym i kulturowym znaczeniu na Śląsku. Masywna sylweta zabytku, jednego z największych kościołów gotyckich w Europie, do dziś pozostaje główną dominantą w panoramie Świdnicy. Należąca do najważniejszych świątyń Dolnego Śląska katedra, charakteryzuje się wybitnymi walorami architektonicznymi oraz ponadregionalną klasą artystyczną wystroju oraz wyposażenia wnętrza. Formę zabytku ukształtowały dwie epoki stylowe – gotyk oraz barok. Z fazy gotyckiej zachowała się charakterystyczna dla architektury śląskiej tego czasu bryła, a także kamienne detale rzeźbiarskie. W okresie baroku, kiedy kościół należał do jezuitów, dokonano barokizacji wnętrza w poszanowaniu średniowiecznej formy architektonicznej.
7. „Świdnica – zespół kościoła ewangelicko-augsburskiego pw. Świętej Trójcy zwanego kościołem Pokoju”
Kościół Pokoju w Świdnicy, z racji związku z ważnymi wydarzeniami politycznymi i społecznymi, stanowi istotny materialny dokument dziedzictwa historycznego i kulturowego tak Śląska, jak i Europy. Został on zbudowany w wyniku ustaleń pokoju westfalskiego, kończącego wojnę trzydziestoletnią. Ustalenia traktatu oznaczały faktyczną likwidację organizacji Kościoła ewangelickiego na terenach śląskich księstw dziedzicznych bezpośrednio zależnych od katolickiego cesarza Habsburga. Ewangelicy zostali pozbawieni dotychczasowej wolności religijnej i utracili niemal wszystkie swoje świątynie. Dopuszczono możliwość budowy jedynie trzech kościołów, ale w nietrwałej konstrukcji szkieletowej: w Głogowie (niezachowany), Jaworze i Świdnicy. Kościół Pokoju w Świdnicy, razem z kościołem Pokoju w Jaworze, są największymi barokowymi budynkami sakralnymi w Europie wzniesionymi w konstrukcji szkieletowej, które ze względu na techniczne skomplikowanie i wielkość, należy uznać za pionierskie i unikatowe. W kościele Pokoju w Świdnicy zachowała się bogata dekoracja wnętrza, wartościowa pod względem artystycznym i historycznym jako świadectwo współistnienia sztuki baroku i teologii luterańskiej oraz ilustracja ówczesnej hierarchii społecznej. Zabytek zachował w pełni autentyczność formy, na którą składa się bryła, system konstrukcji oraz użyte materiały. Ponadto, w Świdnicy przetrwał jedyny pod względem tradycji funkcji, formy architektonicznej i zastosowanych technik budowlanych nowożytny zespół ewangelicki na historycznym Śląsku. Związane z kościołem Pokoju budynki pełnią rolę niezwykle ważnego dokumentu, obrazując sposób funkcjonowania parafii luterańskiej w czasach, gdy liczna grupa społeczna znalazła się w sytuacji diaspory ledwie tolerowanej przez władze państwowe. Podkreśleniem wartości kościoła Pokoju w Świdnicy jest wpis – wraz z kościołem Pokoju w Jaworze - na Listę światowego dziedzictwa kulturowego i naturalnego UNESCO, którego dokonano w 2001 r.
8. „Święty Krzyż – pobenedyktyński zespół klasztorny oraz przedchrześcijańskie obwałowania kamienne na Łysej Górze”
Klasztor benedyktynów na Świętym Krzyżu jest zabytkiem o szczególnym znaczeniu dla kultury i dziedzictwa polskiego, przede wszystkim dzięki swoim wartościom historycznym i religijnym. Udokumentowana metryka, jak również legendarne początki sytuują świętokrzyskie zgromadzenie wśród najstarszych klasztorów w Polsce. Przez wieki, było ono świadkiem istotnych wydarzeń oraz miejscem związanym z ważnymi postaciami z historii Polski, miało też rangę jednego z najważniejszych ośrodków kultu religijnego i duchowego centrum dynastii Jagiellonów. W szacownych murach do chwili obecnej przechowywane są relikwie Drzewa Krzyża Świętego, które począwszy od XIV w. stale przyciągają pielgrzymów. Pisaną historię sanktuarium wzbogaca okres przedchrześcijański, znany jedynie ze wzmianek w dokumentach oraz artefaktów świadczących o szczególnej randze tego miejsca od najdawniejszych czasów. Przybytek pogański, który istniał zanim na Łysą Górę przybyli benedyktyni, uznawany jest za jeden z najważniejszych na terenie słowiańszczyzny. Materialnym świadectwem słowiańskiego sanktuarium są m.in.: nieukończone wały kamienne datowane na IX-XI w.
9. „Tyniec – zespół opactwa benedyktynów”
Opactwo w Tyńcu jest najstarszym istniejącym w Polsce klasztorem kontynuującym tradycję benedyktyńską, zajmującym poczesne miejsce w historii Polski niemal od zarania jej państwowości. Począwszy od 1 poł. XI w., przez kolejne wieki, pełniło rolę ważnego ośrodka działalności misyjnej, życia liturgicznego i kulturalnego. Związane było także z istotnymi wydarzeniami politycznymi i postaciami historycznymi. Ukształtowane przez ponad 900 lat założenie przestrzenne i zespół budowlany opactwa stanowią świadectwo dziedzictwa materialnego i niematerialnego o wyjątkowej randze w skali kraju. Opactwo tynieckie jest także cennym dokumentem architektury romańskiej XI w. oraz miejscem, z którym związane są najwyższej klasy dzieła rzemiosła artystycznego i sztuki iluminacji ksiąg.
10. „Wąchock - zespół opactwa cystersów”
Opactwo cystersów w Wąchocku jest jednym z najcenniejszych i najlepiej zachowanych romańskich założeń klasztornych w Polsce o wysokiej randze artystycznej oraz szczególnych wartościach historycznych i naukowych. Należy do grupy małopolskich klasztorów założonych pod koniec XII w. i wraz z nimi stanowi najpełniejszy przykład współistnienia architektury późnoromańskiej z nowymi w trzynastowiecznej Polsce koncepcjami gotyckimi wprowadzanymi przez zakon cysterski. Historyczną wartość klasztoru w Wąchocku podnosi fakt, że wraz z pozostałymi konwentami grupy małopolskiej, jest jedyną na ziemiach polskich bezpośrednią filią protoopactwa w Morimond we Francji.
Pomnik Historii to jedna z pięciu form ochrony zabytków wymienionych w ustawie o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami z 2003 r. Terminem tym określa się zabytek nieruchomy o szczególnym znaczeniu dla kultury naszego kraju. Rangę Pomnika Historii podkreśla fakt, że jest on ustanawiany przez Prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej specjalnym rozporządzeniem na wniosek Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego.
Narodowy Instytut Dziedzictwa koordynuje realizację procedury występowania z wnioskiem do Ministra w sprawie uznania przez Prezydenta RP zabytku nieruchomego za Pomnik Historii. NID wydaje opinię co do zasadności uznania obiektu za Pomnik Historii oraz przygotowuje projekt rozporządzenia Prezydenta RP wraz z uzasadnieniem i załącznikiem graficznym. Instytut monitoruje także ich stan, a poprzez organizację corocznych Spotkań Opiekunów Pomników Historii promuje i buduje ich silną markę. NID jest także właścicielem oficjalnego logotypu Pomnika Historii.
Pomniki Historii ustanawiane są od 1994 r. Z każdym rokiem, lista najcenniejszych obiektów sukcesywnie powiększa się. Znajdują się na niej obiekty o szczególnych wartościach materialnych i niematerialnych oraz znaczeniu dla dziedzictwa kulturowego naszego kraju. Do elitarnego grona pomników historii mogą dołączać obiekty architektoniczne, krajobrazy kulturowe, układy urbanistyczne lub ruralistyczne, zabytki techniki, obiekty budownictwa obronnego, parki i ogrody, cmentarze, miejsca pamięci najważniejszych wydarzeń lub postaci historycznych oraz stanowiska archeologiczne.
Do dziś to najwyższe wyróżnienie nadano 70 zabytkom.
Więcej informacji na stronie www.nid.pl , zdj. A. Siwek
